ایران سرزمین شگفتی‌های معماری است و هر گوشه‌ای از این خاک کهن، یادگاری از تمدن‌های گذشته را در دل خود جای داده است. یکی از مهم‌ترین و برجسته‌ترین شاهکارهای معماری ایران و جهان، گنبد سلطانیه است. این بنا که به دستور سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) ساخته شد، یکی از بزرگ‌ترین گنبدهای آجری جهان به شمار می‌رود. گنبد سلطانیه با معماری باشکوه خود، نمادی از تلفیق هنر ایرانی و اسلامی بوده و همچنان یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی ایران محسوب می‌شود. در این مقاله از تریپ تودی، نگاهی دقیق به تاریخچه، ویژگی‌های معماری و اهمیت این بنای شگفت‌انگیز خواهیم داشت.
جدول محتوا
گنبد سلطانیه توسط کی ساخته شد؟
بنای گنبد سلطانیه به دستور سلطان محمد خدابنده (اولجایتو)، هشتمین سلطان مغول و یکی از پادشاهان ایلخانی، ساخته شد. این شاهکار معماری ایرانی و اسلامی بین سال‌های ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ میلادی (۷۰۳ تا ۷۱۳ هجری قمری) در شهر سلطانیه، پایتخت ایلخانیان، بنا شد. نظارت بر ساخت این بنا بر عهده رشیدالدین فضل‌الله همدانی، یکی از بزرگ‌ترین وزیران و دانشمندان دوران ایلخانی بود. گنبد سلطانیه، با معماری شگفت‌انگیز خود، یکی از برجسته‌ترین بناهای دوره ایلخانی و یکی از شاهکارهای معماری جهان محسوب می‌شود.
گنبد سلطانیه در دوران حکومت ایلخانیان، زمانی که شهر سلطانیه پایتخت این سلسله بود، ساخته شد. سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) که به ترویج مذهب شیعه علاقه داشت، این گنبد را در ابتدا برای انتقال پیکر امام علی (ع) و امام حسین (ع) به ایران بنا کرد. اما پس از ناکامی در این امر، این مکان را به آرامگاه خود اختصاص داد.
ساخت این بنا 12 سال طول کشید و رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر دانشمند ایلخانی، نظارت بر ساخت آن را بر عهده داشت. گنبد سلطانیه به عنوان یکی از بزرگ‌ترین بناهای دوره ایلخانی، تأثیر زیادی بر معماری اسلامی بعد از خود گذاشت.
گنبد سلطانیه کجا قرار دارد؟
گنبد سلطانیه در فاصله پنج فرسخی شرق شهر زنجان و در درون دیوارهای شهر تاریخی سلطانیه واقع شده است. این بنا به شکل هشت‌ضلعی طراحی شده و طول هر ضلع آن معادل ۸۰ گز است. در اطراف گنبد، هشت مناره زیبا قرار دارد که شکوه این اثر تاریخی را دوچندان کرده است. گنبد سلطانیه به عنوان قدیمی‌ترین نمونه گنبد دوپوش در ایران شناخته می‌شود و رنگ آبی آن، زیبایی خاصی به این سازه معماری بخشیده است.
ویژگی های معماری گنبد سلطانیه
در ادامه برخی ویژگی های این بنای باشکوه را با شما درمیان گذاشته ایم:
ارتفاع و ابعاد باشکوه
گنبد سلطانیه با ارتفاع ۴۸.۵ متر و قطر داخلی ۲۵.۵ متر، یکی از بزرگ‌ترین گنبدهای آجری جهان محسوب می‌شود. این بنا پس از کلیسای سانتا ماریا دل فیوره در فلورانس و ایاصوفیه در استانبول، سومین گنبد بزرگ جهان است.
استفاده از دوپوسته در طراحی گنبد
یکی از مهم‌ترین نوآوری‌های این بنا، طراحی دوپوسته‌ای گنبد است که علاوه بر کاهش وزن کلی بنا، استحکام آن را نیز افزایش داده است. این ویژگی بعدها در معماری تیموریان و صفویان مورد استفاده قرار گرفت.
تزیینات داخلی و کاشی کاری‌های بی‌نظیر
داخل گنبد سلطانیه با کاشی‌های معرق، گچ‌بری‌های زیبا و تزیینات اسلیمی پوشیده شده است. استفاده از خطوط کوفی و ثلث در تزیینات داخلی، زیبایی این بنا را دوچندان کرده است.
سیستم مهندسی پیشرفته در ساخت
ساخت این بنا با تکنیک‌های پیشرفته مهندسی همراه بوده است. استفاده از طاق‌های قوسی و سیستم مقاوم‌سازی باعث شده که گنبد سلطانیه پس از بیش از ۷۰۰ سال همچنان پابرجا بماند.
مقایسه گنبد سلطانیه با دیگر گنبدهای مشهور جهان
| نام بنا | مکان | ارتفاع (متر) | قطر (متر) | قدمت (سال) | ویژگی خاص |
|---|---|---|---|---|---|
| گنبد سلطانیه | ایران، سلطانیه | ۴۸.۵ | ۲۵.۵ | ۷۰۰ | بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان |
| ایاصوفیه | ترکیه، استانبول | ۵۵.۶ | ۳۱.۲ | ۱۵۰۰ | ترکیب معماری بیزانسی و اسلامی |
| تاج محل | هند، آگرا | ۵۸ | ۲۶.۵ | ۴۰۰ | الهام‌گرفته از گنبد سلطانیه |
| کلیسای سانتا ماریا دل فیوره | ایتالیا، فلورانس | ۱۱۴ | ۴۵ | ۶۰۰ | اولین گنبد دوپوسته در اروپا |
اهمیت تاریخی و فرهنگی گنبد سلطانیه
- میراث جهانی یونسکو: این بنا در سال 2005 میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
- الهام بخش معماری اسلامی: طراحی گنبد سلطانیه بر ساخت گنبدهای مهمی همچون تاج محل در هند تأثیر گذاشته است.
- نمادی از هنر و فرهنگ ایرانی: این بنا یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های هنر و معماری ایرانی در دوران ایلخانی است.
جمع بندی
گنبد سلطانیه به عنوان یکی از شاهکارهای معماری ایرانی-اسلامی، نه تنها از لحاظ مهندسی و طراحی، بلکه از نظر فرهنگی و تاریخی نیز اهمیت بالایی دارد. این بنا به عنوان بزرگ ترین گنبد آجری جهان، نمادی از شکوه و تمدن ایران در دوران ایلخانی است. طراحی دوپوسته ای، ارتفاع خیره کننده و تزیینات بی نظیر آن، باعث شده تا گنبد سلطانیه یکی از مهم‌ترین آثار ثبت شده در میراث جهانی یونسکو باشد. این شاهکار تاریخی، همچنان یکی از ارزشمندترین بناهای ایران بوده و توجه بسیاری از گردشگران و پژوهشگران را به خود جلب می کند.
با توجه به ارزش تاریخی و فرهنگی گنبد سلطانیه، حفظ و نگهداری از این اثر بی نظیر، برای آیندگان ضروری است.
